Η επανάσταση του καρναβαλιού - Γράφει η Αγγελική Χίσσα

Η επανάσταση του καρναβαλιού - Γράφει η Αγγελική Χίσσα

Γράφει η Αγγελική Χίσσα

Φιλόλογος

Η προέλευση του Καρναβαλιού από τις Διονυσιακές εορτές, κυρίως τα Ανθεστήρια, και τις τελετουργίες των αρχαίων Ελλήνων είναι ασφαλώς γνωστή παγκοσμίως. Είναι επίσης βέβαιο ότι στον περιορισμό της ελευθεριότητας και στην τελική διαμόρφωση των τελετών αυτών μεγάλο ρόλο διαδραμάτισε η χριστιανική θρησκεία, που ωστόσο αναγκάστηκε εντέλει να ενσωματώσει και να «αξιοποιήσει» πολλά από τα αρχαιοελληνικά δρώμενα στο εορτολόγιό της και στα έθιμα της Σαρακοστής και των Απόκρεω. Δεν θα αποφύγουμε λοιπόν στο παρόν κείμενο μια σύντομη αναφορά στις δύο αυτές παραμέτρους, την αρχαιοελληνική προέλευση και τη συμβολή του χριστιανισμού, που σφραγίζουν την ύπαρξη και το πνεύμα των ημερών της Αποκριάς.

Ο ετήσιος πανηγυρισμός των Ανθεστηρίων στην αρχαία Ελλάδα (τέλη Φεβρουαρίου - αρχές Μαρτίου) ήταν γιορτή της ομορφιάς, της καρποφορίας αλλά και της ανάκλησης των ψυχών («αναθέσθαι»), αφιερωμένη στο Διόνυσο, τον εύθυμο θεό του αμπελιού και προστάτη της γονιμοποίησης. Οι τελετές που είχαν ως κεντρικά τους στοιχεία τη μεταμφίεση και την οινοποσία, διακρίνονταν σε τρία στάδια-ημέρες: τα «Πιθοίγια», τους «Χόες» (όχι «χοές») και τους «Χύτρους». 

Ενδεικτικά αναφέρουμε τον αγώνα οινοποσίας, την πομπική είσοδο του Διονύσου στην πόλη με τους μεταμφιεσμένους σε τράγους ακολούθους του, τα τραγούδια και τους πηδηχτούς χορούς τους («βαλλισμός των κάρνων»), τις βωμολοχίες τους («εκ των αμαξών λοιδορίαι»), τον «ιερό γάμο» του θεού με τη σύζυγο του άρχοντος βασιλέως, τα… κόλλυβα («πάνσπερμον χύτραν»), που αφιέρωναν στον Ερμή, τον ψυχοπομπό, για την αποτροπή των κακών πνευμάτων του Άδη και την ανάπαυση των ψυχών.

Σημαντική όμως παράμετρος είναι η στάση του Χριστιανισμού απέναντι στις διονυσιακές τελετές. Με την επικράτηση της νέας θρησκείας έπαψε σταδιακά να λατρεύεται το Δωδεκάθεο και υπήρξε συστηματική προσπάθεια για εξουδετέρωση οποιουδήποτε παγανιστικού στοιχείου και της ελευθεριότητας που τα χαρακτήριζε. Θεωρητικοποίησε μάλιστα -είναι πασίγνωστο- την αντίθεσή της προς αυτά∙ για τη μεταμφίεση για παράδειγμα κήρυσσε ότι «ο μετασχηματισμός της εξωτερικής μορφής δεν ωφελεί σε τίποτε, καθώς αλλοιώνει την εικόνα του ανθρώπου σε κάτι διαφορετικό απ’ ό,τι έπλασε ο Θεός». Ήταν ωστόσο αδύνατο να καταργηθούν έθιμα και πρακτικές βαθιά ριζωμένες στις ψυχές των ανθρώπων. Οι καταβολές, η παράδοση, αλλά κυρίως η ανάγκη τους για εκτόνωση και, σε τελική ανάλυση για «ζωή», αποδείχτηκαν πιο ισχυρές.

Συνέχισαν λοιπόν οι εορτάζοντες να μεταμφιέζονται και να γλεντούν ξέφρενα στους δρόμους και διαπιστώνει κανείς εύκολα την επιβίωση πολλών αρχαιοελληνικών «δρώμενων» στις σύγχρονες συνήθειες αυτής της εορταστικής περιόδου, που δεν περιορίζονται στην οινοποσία, τις μεταμφιέσεις και τα άσεμνα πειράγματα. Οι χοροί με τα ρυθμικά χτυπήματα των ποδιών καταγής, ο «ιερός γάμος», τα «στοιχειά», το «μπουρανί», οι «μωμόγεροι», οι… καθαρτήριες φωτιές που ανάβονται στα τρίστρατα, τα «πολυσπόρια» για τα «κεκοιμημένα μέλη της εκκλησίας», ανάγουν την καταγωγή τους σε πανάρχαια έθιμα. Σε οτιδήποτε μάλιστα που διασώζεται από το απώτατο παρελθόν, είναι σημαντική και η διατήρηση του συμβολισμού. Η αρκούδα λογουχάρη, η γραία, η νύφη, ο γιατρός, η κατσίκα, τα αντικείμενα σε σχήμα φαλλού και οι βωμολοχίες, συμβολίζουν αντίστοιχα τη δύναμη, το παρελθόν, το μέλλον, την υγεία , την τροφή, τη γονιμότητα κ.ο.κ. Τέλος… το κάψιμο του Βασιλιά Καρνάβαλου» συμβολίζει τον εξορκισμό των κακών πνευμάτων και του μίσους.

Κεντρικό θέμα πάντως αυτού εδώ του κειμένου είναι οι λόγοι της καθολικής επικράτησης του καρναβαλιού, παρά τους «διωγμούς» που υπέστη στο παρελθόν, και το βαθύτερο νόημα της γιορτής. Καθώς λοιπόν η ιδέα της γιορτής δεν είναι ούτε πρόσφατη ούτε τυχαία, γίνεται κατανοητό ότι βασικός στόχος της δεν είναι απλώς η ευφορία ή το ξεφάντωμα. 

Με τη μεταμφίεση, το γλέντι και την οινοποσία αφήνει κανείς στην άκρη τη δική του προσωπικότητα και το ρόλο του στην κοινωνία και εκδηλώνει χωρίς αναστολές καταπιεσμένα ένστικτα, απωθημένες επιθυμίες και συμπεριφορές που υπό κανονικές συνθήκες δε θα τα άφηνε ελεύθερα. Το γέλιο, το τραγούδι και ο χορός οδηγούν σε μια ψυχική ανάταση και μέθη που ανακουφίζει από την καθημερινή κόπωση και τα κοινωνικά προβλήματα. Έτσι οι αυθεντικοί καρναβαλικοί κώδικες (μάσκες, περούκες, κοστούμια, ξόανα) και ο εορταστικός πυρετός απελευθερώνουν τη φαντασία και επιστρέφουν τους καρναβαλιστές πίσω, στην παιδική ηλικία. Η απενοχοποίηση και το παιχνίδι με τη σειρά τους συντρίβουν ταμπού και στερεότυπα και λειτουργούν εξεγερτικά.

Εδώ ακριβώς έγκειται η ουσία και η πραγματική σημασία του καρναβαλιού∙ πρόκειται για μια «επαναστατική» διαδικασία που εξαφανίζει τις συμβάσεις, περιφρονεί το κοινώς αποδεκτό και αποτελεί ευνοϊκό έδαφος για την, προσωρινή έστω, ανατροπή. Η διακωμώδηση προσώπων και γεγονότων που μας ενοχλούν ή μας καταπιέζουν, η σάτιρα αυτών που μας κυβερνούν, μας συνθλίβουν τα όνειρα ή μας «στοιχειώνουν», ωριμάζει τις συνθήκες ώστε να εξεγερθούν και να «πάρουν τα ηνία» οι καταπιεσμένοι και αδικημένοι της κοινωνίας. Η φόρμα του καρναβαλιού επομένως είναι ένα είδος «ανταρσίας», αμφισβήτησης της πολιτικής κατάστασης και της ιστορίας, που ξαναγράφεται με την οπτική γωνία των καρναβαλιστών και ασφαλώς με περισσότερη δικαιοσύνη.

Με το «άλλοθι» λοιπόν του καρναβαλιού έρχονται στην κυριολεξία «τα πάνω κάτω»: σε μια κατάσταση ευφροσύνης ο άντρας γίνεται γυναίκα, ο φτωχός πλούσιος, ο άνθρωπος ζώο, ο σκλάβος βασιλιάς, ο ευσεβής βλάσφημος κ.ο.κ. Έτσι, από τους διαχρονικά χαμένους της κοινωνίας γεννήθηκε η ιδέα του «χορού των κολασμένων», της καρναβαλικής λαϊκής πομπής που στο πέρασμα των αιώνων διατρανώνει το καθολικό αίτημα για Δικαιοσύνη. 

Πρόκειται αναμφίβολα για «μεταμφιεσμένη» επαναστατική πράξη. 

Το νόημα λοιπόν της γιορτής συνίσταται στην επιθυμία (και τη δυνατότητα) των ανθρώπων να πάψουν να είναι υπήκοοι, αλλά «πάντα εξεγερμένοι» να απενοχοποιήσουν τις ανάγκες της ψυχής και του σώματος, να καταστούν «κύριοι της μοίρας τους» και να απολαμβάνουν τη ζωή τους σε ένα ατελείωτο διονυσιακό γλέντι.

Ας χαρούμε, λοιπόν, με βαθιά επίγνωση της αξίας του, το Καρναβάλι και ας περιδινηθούμε σαν παιδιά στην τεράστια «θεραπευτική» αγκαλιά του!