Νίκος Γιαννακός: "Τα σαρακατσάνικα τραγούδια, κληρονομιά των προγόνων μας"

Νίκος Γιαννακός: "Τα σαρακατσάνικα τραγούδια, κληρονομιά των προγόνων μας"

Η ΕΙΣΗΓΗΣΗ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΓΙΑΝΝΑΚΟΥ

ΣΤΟ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΤΩΝ ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΑΙΩΝ

Θέμα: Τα σαρακατσάνικα τραγούδια, κληρονομιά των προγόνων μας (χθες – σήμερα – αύριο).

Κυρίες και κύριοι σύνεδροι,

Τα Σαρακατσάνικα τραγούδια είναι μία μεγάλη κληρονομιά που μας άφησαν οι πρόγονοί μας. Θέλει μεγάλη κουβέντα αλλά θα το πω με μία λέξη, είναι ένας μεγάλος θησαυρός με όλη τη σημασία της λέξεως. Δεν έχει κανένας το δικαίωμα να αλλοιώσει και να τα τηραγνήσει. 

Όταν άρχισαν να διαλύονται οι σαρακατσάνικες στάνες και τα τσελγκάτα το σαρακατσάνικο τραγούδι έπεσε σε μεγάλη παρακμή. Οι σαρακατσαναίοι σκορπίζονται σε χωριά και πόλεις και πλέον αλλάζουν τρόπο ζωής, έτσι αλλάζει και o τρόπος του γλεντιού. Το τραγούδι όμως το κουβαλάνε μέσα στην ψυχή τους, διότι ο σαρακατσάνος δεν τραγούδαγε μόνο όταν γένονταν μία χαρά στη στάνη, τραγούδαγε την ώρα που το κοπάδι του ήταν λαρωμένο, τραγούδαγε στο σκάρο, τραγούδαγε καβάλα στο άλογό του όταν πάεναι στο παζάρι ή το γάλα στο μπάτζιο, είτε κάπου αλλού. Το τραγούδι ήταν η συντροφιά του. 

Όμως οι κομπανίες που πάεναν στις χαρές και στους γάμους δεν ήξεραν τα τραγούδια μας. Και δικαιολογημένα, διότι δεν ήταν κάπου γραμμένα, δηλαδή σε δίσκους για να τα ξέρουν. Έμπαινε στο χορό ο σαρακατσάνος και παράγγελνε παραδείγματος χάρη « κράτα καημένε όλυμπε», δεν το ήξεραν, παρήγγειλαν το ένα το άλλο, δυστυχώς δεν ήξεραν κανένα.

Αυτά μου τα μολόγαγαν σαρακατσάνοι που τα έχουν ζήσει. Μου λέγαν ή θα τσακωνόμασταν ή θα φεύγαμε αχόρευτοι ή θα χόρευαμαν αυτό που θα μας βάραγαν τα βιολιά. Συνήθως γένονταν το τελευταίο.

Αυτό το έζησα εγώ το 1980 στο πανηγύρι της Αγίας Παρασκευής, μεγάλη της η χάρη, στον Ανθρακίτη. Η κομπανία δεν ήξερε τα τραγούδια μας και τότε άρπαξα την ευκαιρία και ήρθα πρώτη φορά σε επαφή με το μικρόφωνο και ήταν η αιτία να γίνω τραγουδιστής. Όπως μου δόθηκε και η δεύτερη ευκαιρία το Μάιο του 1981 στο αντάμωμα στο Περτούλι . Είπα το τραγούδι ¨πέρα εδώ στον έλατο¨. Για να δούμε τι έκανα εγώ γι΄ αυτό το σαρακατσάνικο τραγούδι, με σεβασμό στους άλλους τραγουδιστές, θα μιλήσω τι έκανα εγώ και φυσικά στο τέλος τι κάναμε όλοι μαζί. 

Εγώ το τραγούδι τα αντάμωσα μέσα στα κονάκια στις αρραβώνες και στα κουρμπάνια. Εκεί άκσα τον πρώτο ηχό. Τραγούδια της τάβλας, όπως «καλώς ανταμωθήκαμε εμείς οι ντερντελήδες» , «κάτω στον Άγιο Θεόδωρο στον Άγιο Κωνσταντίνο», « χίλιως καλώς τον ηύραμαν τούτο το νοικοκύρη», «πήρε ο Μάρτης 12» «πέρα εδώ στον έλατο» και άλλα πολλά.

Τα τραγούδια της τάβλας γράφτηκαν όπως ακριβώς τα λεγαν οι γερόντοι. Άλλος ηχός τα τραγούδια τα τσάμικα «άιντε μωρέ», έχουμε πάρα πολλά δεκάδες θα έλεγα. Παραδείγματος χάρη «κράτα καημένε Έλυμπε», «τώρα είναι νύχτα ποια να ιδώ», «ποιος καταριέται το μοριά», «το τίνος είναι τα άλογα», «για βγάτε να αγναντέψουμε τις αγραφιώτοπούλες». Εδώ για παράδειγμα ένα τραγούδι όπως παλιά και πως το βάλαμε στο χρόνο. Παραδείγματος χάρη «άιντε μωρέ, κράτα καημένε Έλυμπέ», αργά. Άρα ο στίχος είναι ο ίδιος, το χρώμα του το ίδιο, το ύφος του τραγουδιού δεν άλλαξε. Εκείνο που άλλαξε προς το καλό είναι που τα βάλαμε στο χρόνο να χορεύονται.

Άρα εδώ δεν έγινε καμία ζημιά παρά μόνο σώσαμε τα τραγούδια μας, διότι τραγούδι που δεν χορεύεται χάνεται. Άλλος ήχος παραδείγματος χάρη «βάλε κρασί στο μαστραπά», «θέλω να τα καταραστώ τα τρία βιλαέτια», «Λενίτσα μου τον άντρα σου», «έριξα τα ματάκια μου», «να χα κρασί γιαννιώτικο». Ένα παράδειγμα πώς τότε αργά πως τώρα χρονικά. Τραγούδι: «θέλω να τα καταραστώ τα τρία βιλαέτια». Άρα και εδώ σώσαμε και αυτά τα τραγούδια σε αυτόν τον ήχο. Έχουμε πολλά τσάμικα που το καθένα έχει το δικό του ήχο, όπως «χορεύουν τα κλεφτόπουλα», «o Γιώργης εξεκίνησε», «μες στης σμυρτιάς στο διάσυλο», «τα ξένα τα μπιζέρισα», « κάθεται η Μάρω κάθεται» και άλλα πολλά».

Έχουμε τα τσάμικα τα λεγόμενα «καμπίσια», όπως «τι να της κάνω της καρδιάς», «γλυκοχαράζουν τα βουνά», «ψηλά βουνά κι απάτητα» αυτά δεν είναι τραγούδια του κάμπου. « Καμπίσιο» είναι όρος μουσικός.

Ανάλυση του σαρακατσάνικου στίχου

Κύριε πρόεδρε της ομοσπονδίας, τη χρονιά που ήρθα στο πανεπιστήμιο της Μακεδονίας να διδάξω το σαρακατσάνικο τραγούδι στο τμήμα μουσικολογίας δίδασκε ο καθηγητής της μουσικολογίας κύριος Γιώργος Πατρώνας. Βαθύς γνώστης της μουσικής και της Ελληνικής παράδοσης . Όταν του ανέλυσα μερικούς στίχους των τραγουδιών μας και ειδικά από το τραγούδι "θέλω να τα καταραστώ τα τρία βιλαέτια» , εντυπωσιάστηκε από το στίχο και είπε: «ασχολήθηκε κανένας με το σαρακατσάνικο στίχο;» Του απαντήσαμε όχι και μίλησε για κάποια προγράμματα. Ας το δούμε για να το προχωρήσουμε.

Άλλος ήχος είναι τα τραγούδια στα τρία και αυτά ήταν αργά. Παραδείγματος χάρη το «πέντε μήνες γκιζερούσα», όπως τότε αργά και πώς τώρα χρονικά. Εδώ παρατηρούμε ότι πολύ λίγα έχουν τον ίδιο ήχο. Τα περισσότερα έχουν το καθένα το δικό τους ηχό, παραδείγματος χάρη «πέντε μήνες γκιζερούσα» , «μάνα κορίτσια που είδα εγώ», «κάτω στον κάμπο μόρφω μου τον πλατύ», θα μπορούσα να αναφέρω δεκάδες τραγούδια.

Επίσης στα τρία έχουμε και κάποια τραγούδια που έχουν διαφορετικό δρόμο, Όπως «στην πόρτα και στο αλώνι σου», «να ήμουν πουλί στα Γρεβενά», « τι να την κάνω τούτη νια» και άλλα πολλά. Άρα και εδώ σώσαμε τα τραγούδια μας. Ο στίχος, το χρώμα και το ύφος ίδιο όπως και το τραγούδι «σαν μπαίνει βγαίνει στο χορό», είναι στα τρία και γυρνάει στο καλαματιανό. Έχουμε και τα συρτά όπως και αυτά ήταν αργά. Συρτά είχαμε λίγα μετρημένα στα δάχτυλα, παραδείγματος χάρη «σιγαλά βρέχει ο ουρανός», «στα βουνά που γύριζα», «αγαπημένη μου» «τον Αριστείδη» και «Γιάννενα Γιαννάκινα».

Εμείς εδώ στην Ήπειρο αλλά και σε άλλα μέρη της Ελλάδας, όπως στη Θεσσαλία, τη Στερεά Ελλάδα, στην Πελοπόννησο, στην Αιτωλοακαρνανία και σε άλλα μέρη της Ελλάδας δεν έχουμε τους χορούς και τα τραγούδια. Όπως την κάτσα, τον σταυρωτό, τη λιάκινα, το κτσαδικο και το διπλό χορό «την άκρη άκρη το γυαλό». Είναι τραγούδια σαρακατσάνικα και σωστά τα βάλαμε στα χορευτικά μας και χορεύονται σε όλη την Ελλάδα. Θα αναφερθώ σε δύο άλλους ρυθμούς τραγουδιών, σε δύο τραγούδια, όπως η τριανταφυλλιά και ο κλειστός χώρος. Τα οποία απαγορεύονται από την ομοσπονδία μας. Να δούμε γιατί απαγορεύονται. Ήταν τριανταφυλλιά έχει στίχο, χρώμα, ύφος σαρακατσάνικο. Έχει μέσα τη σείδα σειβασμένη (σαρακατσάνικη λέξη). Αυτό τα λέει όλα, άρα εκείνο που μας ενοχλεί είναι ο ρυθμός που είναι ζαγορίσιος. Απόδειξη: 42 χρόνια έχω σε αυτό το επάγγελμα, δεν το χόρεψε ποτέ μα ποτέ ζαγορίσια, παρά μόνο το χορεύουν τα δικά μας κορίτσια, οι δικές μας γυναίκες. Δεν το χορεύουν οι ζαγορίσιοι απλά γιατί είναι σαρσαρακατσάνικο. 

Ο άλλος χορός είναι ο κλειστός. Ο οποίος χορεύεται και τραγουδιέται στα Άγραφα και στην ευρύτερη περιοχή της Ευρυτανίας, δηλαδή στον τόπο της καταγωγής μας. Παραδείγματος χάρη λέει το δικό μας ας πούμε «άντε μωρέ για βγάλτε να αγναντέψουμε τις αγραφιωτοπούλες. Λέει ο κλειστός «άιντε 9.000 πρόβατα και 9.000 γίδια» , δηλαδή μιλάμε όχι για πρώτα ξαδέρφια αλλά για αδέρφια. Άρα τι μας χωρίζει; Στην ουσία τίτίποτα. Διότι ο χορός αυτός είναι τσάμικος, γυρνάει σε καλαματιανό. Η διαφορά είναι που πιάνονται σταυρωτά όπως είναι ο διπλός χορός «την άκρη άκρη το γυαλό».

Κατά την ταπεινή μου άποψη αυτοί οι δύο χοροί πρέπει να ενσωματωθούν στους χορούς μας. Το σαρακατσάνικο τραγούδι από την παρακμή που είχε πέσει άνθησε, μεγαλούργησε και σήμερα ακούγεται σε κάθε γωνιά της πατρίδας μας και όχι μόνο. Άρα σωστά τα γράψαμε έτσι όπως τα γράψαμε, δηλαδή χρονικά έχουν ρυθμό και χορεύονται. Διότι υπήρχαν φωνές που έλεγαν πρέπει να γραφτούν όπως τραγουδιόνταν παλιά. Το ξαναλέω τραγούδι που δεν χορεύεται χάνεται,

Οι καιροί είναι πονηροί και δύσκολοι. Το ποτάμι κατέβασε και σαρώνει ό,τι βρει μπροστά του (κούτσουρα, πέτρες και ότι μπορεί να φανταστεί κανείς). Μέσα λοιπόν σε αυτούς τους δύσκολους καιρούς νιώθω μία ικανοποίηση μέσα μου που κατάφερα με το δικό μου τρόπο να περάσω και να μεταδώσω τα τραγούδια μας στις νέες γενιές. Άλλωστε είναι υποχρέωσή μου να το κάνω. Τα παιδιά μας γνώρισαν τα τραγούδια μας μέσα στους συλλόγους στα ανταμώματα και φυσικά πέρασε μέσα τους η φωνή του τραγουδιστή που έδωσε το στίχο των τραγουδιών μας, που μιλάνε για τα βουνά, για τα χειμαδιά, για τη στράτα, για το φθινόπωρο, για την αγάπη. 

Όταν βλέπω τα παιδιά μας να χορεύουν και να τραγουδάνε λέω μέσα μου «πως οι δημιουργοί αυτών των τραγουδιών από κει ψηλά που είναι θα χαίρεται η ψυχή τους», διότι η κληρονομιά που μας άφησαν δεν πήγε χαχαμένη. Τώρα, καινούργια τραγούδια πρέπει να γράφονται ναι ή όχι; Η γνώμη μου είναι ναι διότι η παράδοση συνεχίζεται. Έχω γράψει ένα τραγούδι για το Περτούλι. Το αντάμωμα στο Περτούλι για τους νέους μας είναι παράδοση, όπως και η σαρακατσάνικη στάνη στο «Γυφτόκαμπο», η σαρακατσάνικη στάνη στην Πρέβεζα και άλλα ανταμώματα, όπως Μπουζάλα, Λιβαδίτη, Βελούχι , Παρνασσός.

Τη ¨Βασιλική¨ εγώ την έχω γράψει, έχει κάνει καμία ζημιά; Φυσικά και όχι. Απεναντίας χορεύεται και τραγουδιέται σε όλη την Ελλάδα. Οι νέοι τραγουδιστές πρέπει να προσέξουν το στίχο, το χρώμα και το ύφος του τραγουδιού, να είναι σαρακατσάνικο.

Για να κάνω αυτή την εισήγηση δεν την έκανα τυχαία, έχω κάποιους προβληματισμούς και αγωνίες, που πιστεύω πως τις ίδιες αγωνίες έχετε και εσείς. Για αυτό θέλω τους προβληματισμούς μου και τις αγωνίες μου να τις μοιραστώ μαζί σας. Διότι ό,τι πετύχαμε μέχρι σήμερα το πετύχαμε γιατί είμαστε ενωμένοι και έτσι θα προχωρήσουμε. Είπαμε για το χθες, για το σήμερα, που πάμε αύριο; Δυστυχώς ο δρόμος είναι μονόδρομος. Θα έλεγα πως είναι πιο δύσκολα τώρα από το 1980, δηλαδή πριν 40 τόσα χρόνια.

Επειδή λόγω της δουλειάς μου γνωρίζω πρόσωπα και πράγματα θα είμαι συγκεκριμένος.

Μου έχουν πει κατά καιρούς σαρακατσάνοι που έχουν ζήσει στη σαρακατσάνικη ζωή «Νίκο κάναμε ένα λάθος που δεν στείλαμε τα παιδιά μας στο σύλλογο». Τα παιδιά αυτά σήμερα δεν έχουν να θυμηθούν κάτι από τη δική μας παράδοση, απεναντίας τα παιδιά που πέρασαν από τους συλλόγους, σήμερα στέλνουν τα παιδιά τους στους συλλόγους. Αυτό ξέρετε πώς λέγεται, αυτό λέγεται συνέχεια της παράδοσης. Ένα άλλο παράδειγμα, φέτος στο αντάμωμα στη Σαρακατσάνικη στάνη στο «Γυφτόκαμπο», είδα πολλά μικρά παιδάκια και ρώτησα κάποιους γονείς γιατί τα ταλαιπωρείτε τα παιδιά; Απάντηση: πρέπει να έρθουν εδώ να κοιμηθούν στη σκηνή και να τους εξηγήσουμε για τη ζωή των Σαρακατσαναίων.. 

Άρα πρέπει να βρούμε τον τρόπο να πείσουμε τους γονείς που για τον άλφα ή βήτα λόγο δεν στέλνουν τα παιδιά τους στο σύλλογο, να τους εξηγήσουμε ότι δεν έχουν να χάσουν τίποτα παρά μόνο να κερδίσουν. Ο ομιλών αυτά τα έχει κάνει πράξη και θα συνεχίσει να δίνει τον αγώνα του. Θα σας πω δύο παραδείγματα. Κάποτε στα Γιάννενα λέω σε έναν σαρακατσάνο που τα παιδιά του τα είχε σε άλλο χορευτικό, «γιατί Θανάση δεν στέλνεις τα παιδιά στο σύλλογο(Α.Σ.Η);» η απάντησή του: «τι να τα στείλω αφού εκεί μαθαίνουν μόνο σαρακατσάνικα». «και ποιος σου το είπε αυτό», «Ε αφού έτσι είναι» είπε, διότι υπάρχει αυτή η καραμέλα που κυκλοφορεί ότι στους συλλόγους μας μόνο σαρακατσάνικα μαθαίνουν. Λέω την Κυριακή 8:00 η ώρα έλα στα γραφεία της αδελφότητας. Πράγματι ήρθε και όταν είδε να διδάσκονται όλοι οι χοροί της Ελλάδας μάζωνε τις πλάτες και όντως τα παιδιά του τα έφερε στην αδελφότητα. Ένα άλλο παράδειγμα λέει κάποιος γιατί να τα φέρω στους σαρακατσάνους το ίδιο δεν είναι και στους βλάχους και στους Ηπειρώτες; Εδώ θέλει να έχεις τα επιχειρήματα να τους πείσεις ότι δεν είναι το ίδιο. Ποια είναι τα επιχειρήματα; Τα έχω κάνει πράξη και με αποτέλεσμα.

Πρώτον θα τα φέρεις τα παιδιά σου σε μας για να μάθουν την καταγωγή τους, να μάθουν την ιστορία των προγόνων τους. Δεύτερον θα γνωρίσουν πιθανόν δεύτερα ή τρίτα ξαδερφάκια τους. Τρίτον θα φορέσουν τη φορεσιά των προγόνων τους. Τέταρτον θα μάθουν τα τραγούδια μας και τους χορούς μας. Τα παιδιά δεν θα αισθάνονται ξένα, ο σύλλογος προσφέρει ζεστασιά. Αν δεν υπήρχαν αυτοί οι σύλλογοι, σήμερα δεν θα ήμασταν εδώ.

Τα Δ.Σ θα σηκώσουν όλο το βάρος, εμείς θα είμαστε δίπλα τους. Στις μικρές πόλεις είναι εύκολο, στις μεγάλες πόλεις, αν χρειαστεί, να πάρουμε τους σχολικούς καταλόγους και να βρούμε όλα τα σαρακατσανάκια. Το επώνυμα είναι γνωστά, οπότε θα βρούμε την άκρη. Δεν περισσεύει κανένας. Ό,τι πετύχαμε ως εδώ το πετύχαμε όλοι μαζί και από δω και πέρα πάλι όλοι μαζί θα πάμε στο αύριο.

Προτάσεις:

- Να γίνει μία ημερίδα για το σαρακατσάνικο τραγούδι.

- Η πρόταση του καθηγητή μουσικολογίας κυρίου Πατρώνα για την ανάλυση του σαρακατσάνικου στίχου να γίνει πράξη.

- Να πάμε σπίτι το σπίτι να έρθουν τα παιδιά μας στους συλλόγους μας και στο χορευτικά μας.

- Να υπάρχει όρος στα χορευτικά μας σε κάθε εμφάνιση να συμπεριλαμβάνεται το τσάμικο τραγούδι «άιντε μωρέ».

- Να ενσωματώσουμε στους χώρους μας την «τριανταφυλλιά» και το «κλειστό».

Κατά την ταπεινή μου γνώμη και την εμπειρία που έχω, σώσαμε το θησαυρό που κληρονομήσαμε από τους προγόνους μας. Και όχι μόνο το σώσαμε, υπήρχε χθες, υπάρχει σήμερα και θα υπάρχει και αύριο.

Τα σαρακατσάνικα τραγούδια τα υπηρέτησα και τα υπηρετώ με ευλάβεια και με σεβασμό, όπως τους αξίζει.

Σας ευχαριστώ.