Αυτά που δε "στέκουν" λεκτικά - Της Βούλας Ιωάννογλου

Αυτά που δε "στέκουν" λεκτικά - Της Βούλας Ιωάννογλου

Συχνά – πυκνά στην ελληνική κοινωνία ανοίγονται συζήτησεις για τη γλώσσα. Τα δύο προσφιλέστερα θέματα είναι: 

α) η ελληνική, η καλύτερη/ αρχαιότερη/ τελειότερη όλων των γλωσσών και 

β) τα λάθη, που εκχυδαΐζουν την άσπιλη γλώσσα μας. 

Την άποψή τους εκφέρουν οι «πάντες», ανεξαρτήτως ηλικίας, επαγγέλματος ή σπουδών, γιατί είναι (φυσικοί) χρήστες της γλώσσας και συνεπώς έχουν το δικαίωμα να εκφέρουν γλωσσικές αντιλήψεις.

Το δικαίωμα να εκφέρει ο καθένας την άποψή του είναι αναφαίρετο και σεβαστό. Τι γίνεται όμως όταν εκφέρεται (αυθαίρετα και χωρίς επιστημονικό υπόβαθρο) μια γνώμη που αναπαράγεται ως ορθή (κυρίως από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης); Και –ακόμα χειρότερα- τι γίνεται όταν ορισμένοι φιλόλογοι στηρίζουν τις γνώμες και τις πρακτικές αυτές;

Πρόσφατα, με αφορμή την εορτή του Δεκαπενταύγουστου, σχολιάστηκε η ευχή «Καλή Παναγιά». Ότι, λέει, δε στέκει λεκτικά. Διερωτώμαι τι ακριβώς δε στέκει λεκτικά. Το επίθετο δε συμφωνεί σε γένος με το ουσιαστικό (δηλαδή καλός Παναγιά ή καλό Παναγιά); Το επίθετο δε συμφωνεί σε αριθμό με το ουσιαστικό (καλές Παναγιά); Μήπως το επίθετο «καλή» χρησιμοποιείται κατ΄ευφημισμό; Ή μήπως το σχήμα «καλός, -ή, -ό + ουσιαστικό» για τη διατύπωση ευχής είναι πρωτοφανέρωτο και ξενίζει;

Η θέση υποστηρίχτηκε ως μη γλωσσικά ορθή με τη γνωστή καραμέλα του πλεονασμού. Ενημερωθήκαμε ότι το Παναγία προέρχεται από το πας και το άγιος και ως εκ τούτου η χρήση του καλή αποτελεί πλεονασμό και δεν είναι σωστή! Λες και η χρήση πλεονασμού είναι απαγορευτική- και δη στις ευχές. Εξάλλου, η έκφραση «Καλή Παναγιά» χρησιμοποιείται μετωνυμικά αντί της «Καλή εορτή της κοιμήσεως της Παναγίας». Αναφέρεται δε μόνο στην εορτή του Δεκαπενταύγουστου και όχι σε άλλες εορτές της Παναγίας (Γενέθλιο, Εισόδια, Ευαγγελισμός).

Με αυτό το σκεπτικό να εξοβελίσουμε και το «καλό Παράδεισο», «καλή Ανάσταση» λόγω πλεονασμού. Επίσης να καταργήσουμε τη μετωνυμία· να μη λέμε φερ’ ειπείν «διαβάζω Καβάφη» αλλά «διαβάζω τα ποιήματα του Καβάφη». Τέλος, να μη χρησιμοποιούμε τον λεκτικό τύπο Παναγιά (με συνίζηση) διότι, εφόσον το επίθετο της αρχαίας είναι «ο άγιος, η αγία, το άγιον», ο ορθός τύπος είναι Παναγία...

Τράβηξα στα άκρα το συλλογιστικό νήμα γιατί οι υπερβολές, οι πλεονασμοί κι όλα τα εκφραστικά σχήματα (μεταφορές, προσωποποιήσεις, μετωνυμίες) έχουν μία δυναμική στο λόγο και εξυπηρετούν ένα σκοπό. Κι ο σκοπός εδώ είναι να αντιληφθούμε ότι δεν μπορούμε να κρίνουμε ελαφρά τη καρδία τι είναι γλωσσικά ορθό. Όποια γραμματική δομή δεν αντιβαίνει τους εσωτερικούς κανόνες του γλωσσικού συστήματος και χρησιμοποιείται ευρέως από τους ομιλητές μιας γλώσσας καθιερώνεται και είναι ορθή. Άλλωστε η ευχή «Καλή Παναγιά» αποκαλύπτει πόσο παραγωγικό είναι το γλωσσικό μας σύστημα.

Η νοοτροπία δαιμονοποίησης και -συχνά- επινόησης του «λάθους» στη γλώσσα μας είναι βαθιά ριζωμένη στην ελληνική κοινωνία και αποτυπώνει, συν τοις άλλοις, το πρόβλημα στη διδασκαλία της γλώσσας στην εκπαίδευση. Συνδέεται φυσικά και με τη γενικότερη τάση να εξιδανικεύουμε το παρελθόν. Η νοοτροπία όμως αυτή έχει σοβαρές συνέπειες καθώς οδηγεί συνολικά στην απαξίωση της γλωσσικής αλλαγής.

Λύση (ή έστω βελτίωση) στο ζήτημα αυτό δε θα υπάρξει παρά μόνο μέσα από την εκπαίδευση και πρωτίστως την τριτοβάθμια. Η γνωριμία και επαφή με βασικούς μηχανισμούς του γλωσσικού συστήματος θα βοηθήσει στο να βλέπουμε με άλλο μάτι τέτοιου είδους ζητήματα. Και σε τελευταία ανάλυση, δε γίνεται να επικαλούμαστε το όνομα της γλωσσολογίας τη στιγμή που βασική αρχή της επιστήμης αυτής είναι ότι δεν είναι ρυθμιστική...

Βούλα Ιωάννογλου

Φιλόλογος