Ανοικτή Επιστολή προς την ΕΦΟΡΕΙΑ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΘΕΣΠΡΩΤΙΑΣ: «Φάνοτα και όχι Φανοτή

Ανοικτή Επιστολή προς την ΕΦΟΡΕΙΑ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΘΕΣΠΡΩΤΙΑΣ:

«Φάνοτα και όχι Φανοτή, όπως αποκαλείται σε όλες τις δημοσιεύσεις σήμερα, αυτή η αρχαία Θεσπρωτική Πόλη»

Του Γρηγόρη Καλογερόπουλου

Κύριε Προϊστάμενε,

Η προαναφερόμενη αρχαία Θεσπρωτική Πόλη Φάνοτα, γίνεται γνωστή στην ιστοριογραφία της Ελλάδας κατά την περίοδο των τεσσάρων Ρωμαιο-Μακεδονικών Πολέμων δηλαδή:

   Ο πρώτος 215-205 π.Χ.

   Ο δεύτερος 200-196 π.Χ.

   Ο τρίτος   172-168 π.Χ.

   Ο τέταρτος 150-148 π.Χ. όπου και μετά τη Ναυμαχία του Ακτίου κοντά στη σημερινή Πρέβεζα, ολόκληρη η Ελλάδα έγινε πλέον Ρωμαϊκή Επαρχία μέχρι τους χρόνους του Αυτοκράτορα του Βυζαντίου Μεγάλου Κωνσταντίνου 324 μ.Χ.

Οι πρώτοι αρχαιολόγοι της Θεσπρωτίας  Δημήτριος ΕΥΑΓΓΕΛΙΔΗΣ στο Βιβλίο του «ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΚΑΤΟΙΚΟΙ ΤΗΣ ΗΠΕΙΡΟΥ» σελ.24, καθώς και ο επίσης Αρχαιολόγος Σωτήριος ΔΑΚΑΡΗΣ συνήθιζαν να αποκαλούν αυτή την Πόλη με την ονομασία Φανωτή (με ωμέγα).

Ωστόσο, σήμερα, διαπιστώνεται σε υμέτερες και άλλων δημοσιεύσεις, ότι η προαναφερόμενη αρχαία Θεσπρωτική Πόλη αναφέρεται ότι κατά την αρχαιότητα απεκαλείτο με την ονομασία  Φανοτή. Ακόμα και σε  δημοσιεύσεις  που απαντώνται στο διαδίκτυο του  Υπουργείου Πολιτισμού, απαντάται να αποκαλείται αυτή η αρχαία Θεσπρωτική Πόλη πάλι με την ονομασία, Φανοτή.

Είναι το σωστό ή πρόκειται περί λανθασμένης ονομασίας, τίθεται το ερώτημα, πράγμα το οποίο θα προσπαθήσουμε να διαλευκάνουμε στις παραγράφους που ακολουθούν, διασταυρώνοντας τις κύριες πηγές που μας έρχονται από την αρχαιότητα.

Δύο είναι οι αρχαίοι συγγραφείς οι οποίοι εξιστορούν λεπτομερειακά τα συμβάντα κατά τη διάρκεια αυτών των Ρωμαιο-Μακεδονικών συγκρούσεων, και ιδιαίτερα τα γεγονότα τα οποία διαδραματίστηκαν στη Θεσπρωτία και γενικά στην Ήπειρο και που αναφέρουν την εν λόγω Πόλη.

Από ελληνικής πλευράς είναι ο Ιστορικός Πολύβιος200-118 π.Χ. και από Ρωμαϊκής πλευράς είναι ο Λατίνος Ιστορικός Τίτος Λίβιος 59 π.Χ. – 14 μ.Χ.   

Ο Ιστορικός Πολύβιος στο έργο  των Ιστοριών αυτού, Βιβλίο XXIII, παράγραφος 14 περιγράφοντας τα γεγονότα στη Θεσπρωτία αναφέρει τον Ρωμαίο Ύπατο Αύλον Οστίλιο να καταφθάνει στην Πόλη που τους κατοίκους αυτής τους αποκαλεί  Φανοτεîς:

 «Συνέβη δε, τον Αύλον είς τούς Φανοτεîς παραγενόμενον καταλύσαι» με περισπωμένη επί της λέξης. Γραμματικά, η λέξη, τους Φανοτεîς, είναι όνομα ουσιαστικό της τρίτης κλίσης απαντώμενη στην αιτιατική πτώση στον πληθυντικό αριθμό, και κλίνεται  ως ακολούθως:

   Ενικός αριθός                            Πληυθντικός

Ονομαστικη: Ο Φανοτεύς             Οι Φανοτεîς

Γενικη :         Του Φανοτέως         Των Φανοτέων

Δοτικη :         Τω Φανοτεî              Τοις Φανοτεύσι

Αιτιατικη :    Τον Φανοτέα            Τους Φανοτεîς   

Αν το όνομα των κατοίκων ήταν,  ο Φανοτός, οι Φανοτοί, κλινόμενη η λέξη στην αιτιατική του πληθυντικού αριθμού έπρεπε να απαντάτο ο τύπος, τους Φανοτούς.

Απέχει λοιπόν πολύ αυτός ο τύπος να είναι ορθός γραμματικά τη στιγμή που ο Πολύβιος ορθογραφεί τη λέξη στην ίδια πτώση με τον τύπο  «τους Φανοτεîς». Η εν λόγω παράγραφος του Πολύβιου δεν καταδεικνύει  όμως  ποιά ήταν η ονομασία της Πόλης  των κατοίκων αυτής, δηλαδή  των  Φανοτέων.

Ωστόσο, υπάρχει ο Λατίνος ιστορικός Τίτος Λίβιος, στα βιβλία της Ρωμαϊκής Ιστορίας του, ο οποίος εξιστορώντας τα ιστορικά γεγονότα κατά τα έτη 169 -167 π.Χ.   που είχαν διαδραματιστεί στη Θεσπρωτία κατά την περίοδο των Ρωμαιο-Μακεδονικών πολέμων, που όλοι  οι Ηπειρώτες και Θεσπρωτοί ήσαν σύμμαχοι των Μακεδόνων, ο οποίος διαλευκαίνει τα πράγματα αναφέροντας ΤΡΕΙΣ φορές το όνομα αυτής της Θεσπρωτικής Πόλης, πράγμα το οποίο καταχωρούμε αμέσως κατωτέρω.

Πράγματι, σύμφωνα με τις περιγραφές του Λίβιου το έτος 169 π.Χ. η Πόλη των Φανότων αμύνθηκε ηρωικά και δεν έπεσε στα χέρια των Ρωμαίων. Δυο χρόνια μετά  ήτοι το 167 π.Χ. πολιορκούμενη ξανά από τους Ρωμαίους, ήταν η πρώτη Πόλη η οποία έπεσε στα χέρια αυτών.

Όπως παρατηρείται κατωτέρω την πρώτη φορά κατά το έτος 169 π.Χ  ο Λατίνος Ιστορικός Λίβιος αναφέρει την ονομασία της Πόλης αυτής στην αιτιατική πτώση του ενικού αριθμού δηλαδή Phanotam ήτοι Φάνοτα, τη δεύτερη φορά αναφέρει στη Γενική Πτώση την Πόλη με την ονομασία Phanotes, δηλαδή των Φανότων στα ελληνικά, και στην τρίτη περίπτωση αναφέρει την ονομασία της ίδιας Πόλης στην ονομαστική πλέον  πτώση, Phanota δηλαδή Φάνοτα.

Η κλίση του ονόματος στα Λατινικά είναι:

Νοminatif Singulier:         Phanota                 Ονομαστική

Vocatif Singulier               Phanota                 Κλιτική

Accusatif  Singulier          Phanotam              Αιτιατική                               

Génitif   Singulier             Phanotes                 Γενική

 Datif   Singulier               Phanotae                 Δοτική

Ablatif Singulier               Phanota                  Αφαιρετική

Κατωτέρω οι σχετικές παράγραφοι του Λίβιου στα Λατινικά:  

             

1)Βλέπε Τίτος Λίβιος  Βιβλίο 43 Παράγραφος XXI

 «  Ap. Claudius acceptam in Illyrico ignominim corrigere cupiens Phanotam, Epiri  castellum. Ο Απ. Κλαύδιος επιθυμώντας να εξαλείψει την ντροπή και την αποτυχία  που υπέστη στην Ιλλυρία  ανέλαβε να επιτεθεί εναντίον των Φανότων  φρούριο της Ηπείρου»

Μετάφραση της ίδιας παραγράφου από Ακαδημαϊκή Μελέτη στη Γαλλική Γλώσσα όπου αναφέρεται η Πόλη με την ονομασία Phanota :

« Ap Claudius, jaloux d’effacer  l’affront qu’il avait essuyé en Illyrie, entreprit  d’assiéger  Phanota »

2) Βλέπε  Τίτος Λίβιος Βιβλίο 43 παράγραφος XXIΙΙ

Appium tamem ab obsidone  phanotes fama ducentia ad Stratum Persei summeuit

Εν τω μεταξύ η είδηση μετάβασης του Βασιλιά Περσέα στην Στράτος, ανάγκασε τον Αππιο να μη προβεί στην πολιορκία των Φανότων »

 Μετάφραση  της ίδιας παραγράφου  από Ακαδημαϊκή Μελέτη  στα Γαλλικά:

« Cependant  le bruit de sa marche vers Stratos , avait décidé Appius à lever le siege  de Phanota»

3) Βλέπε Τίτος Λίβιος Βιβλιο 43 Παράγραφος XXVI

« Ubi  prima Phanota  ei dedita

   Πρώτα τα  Φάνοτα  παραδόθηκαν »

Μετάφραση από Ακαδημαϊκή  Μελέτη  στα Γαλλικά:

« La première  ville qui lui  ouvrit ses portes  fut Phanota »  

ΠΗΓΗ όλων των ανωτέρω  Μεταφράσεων στα Γαλλικά : Œuvres de Tite Live  sous la direction de  M. Nisard. Έκδοση Firman Didot Παρίσι 1864.

Παρατηρείται από τα ανωτέρω ότι ο Λατίνος Ιστορικός Λίβιος στις δύο περιπτώσεις  στην κατάληξη της εν λόγω λέξης,  χρησιμοποιεί το φωνήεν  άλφα ήτοι Phanotam, Phanota πράγμα που σημαίνει ότι το φωνήεν άλφα πρέπει να διατηρηθεί και στην Ελληνική Γλώσσα  με την ονομασία Φάνοτα, γεγονός το οποίο  και οι Γάλλοι Λόγιοι όπως παρατηρείται ανωτέρω κατά τη μετάφραση των κειμένων του Τίτου Λίβιου στα Γαλλικά, διατηρούν την ίδια ονομασία. Γιατί στην Ελληνική Γλώσσα απουσιάζει και αποκαλείται αυτή η αρχαία Θεσπρωτική Πόλη  με την ονομασία Φανοτή;

Χρησιμοποιώντας ανωτέρω τη μετάφραση στα Γαλλικά των κειμένων του Τίτου Λίβιου, θα θέλαμε να προσθέσουμε ότι αν η ονομασία της Πόλης ήταν Φανοτή, οι Γάλλοι  Λόγιοι των οποίων η Γλώσσα τους είναι Λατινογενής, την κατάληξη σε –η- της λέξης, θα την μεταγλώττιζαν σε Phanotée (με δυο έψιλον στο τέλος γιατί αυτός ήταν ο κανόνας για το αντίστοιχο του φωνήεντος  -η- ως κατάληξη), πράγμα το οποίο δεν συμβαίνει.

Ετυμολογικά, η Πόλη αυτή των Φανότων παραγόμενη από το ρήμα Φαίνω και Φαίνομαι είχε την έννοια «τα αστραφτερά » ήτοι της αστραφτερής της απαστράπτουσας Πόλης. Της ίδιας Γραμματικής τάξης, δηλαδή να απαντάται η λέξη στον πληθυντικό αριθμό και σε ουδέτερο γένος, όπως τα Φάνοτα, είναι και οι άλλες  αρχαίες Θεσπρωτικές Πόλεις, όπως τα Γίτανα η οποία σημαίνει η Πόλη η περιβαλλόμενη από Γιτέες, δηλαδή από Ιτιές καθώς και τα Σύβοτα τα οποία ετυμολογικά όπως αναγράψαμε και σε άλλα άρθρα μας, προερχόμενη η λέξη των Συβότων από τη λέξη Συβόσιον (αγέλη) σημαίνει όχι κοπάδι από Σύες, δηλαδή από γουρούνια, χοίρους που βόσκουν, αλλά λαμβάνοντας γεωγραφική μορφή, η τοποθεσία Σύβοτα σημαίνει Κοπάδι  από Νησάκια.

Όσο μας αφορά, η Πόλη αυτή με την ονομασία Φανοτή, δηλαδή τονιζόμενη στη λήγουσα, δεν μπορεί να ήταν κατάληξη αρχαίας ελληνικής λέξης και ιδιαίτερα Πόλης. Στην Αττική Διάλεκτο η Πόλη θα απαντάτο ως η Φανότις της Φανότιδος, όπως άλλως αναφέρει μια περιοχή της Φωκίδας και ο αρχαίος Ιστορικός ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ Βιβλίο  Δ 76 και Δ 89.

Οι Θεσπρωτοί όμως και γενικά οι Ηπειρώτες ανήκουν στο αρχαίο ελληνικό Φύλο των Δωριέων, στους οποίους κυριαρχούσε το φωνήεν «άλφα» κατά τη σύνθεση των λέξεων, όπως για παράδειγμα:  παγά  αντί πηγή , απειρωτάν  αντί ηπειρωτών, «Πά τάν Ασανάν έστιν ά Γερωχία» «Σε ποιό μέρος των Αθηνών ευρίσκεται η Γερουσία» όπως επίσης και το γνωστότατο δωρικό  «ή τάν ή επί τάς» δηλαδή «ή τήν ή επι τής, ήτοι ή με αυτήν την ασπίδα νικητής να γυρίσεις ή επ αυτής νεκρός» καθώς και μαχανά αντί μηχανή, Δαμοκρατία αντί Δημοκρατία, Ποσειδάν αντί Ποσειδών, Ευρώπα αντί Ευρώπη,  Αρταμις αντί Αρτεμις και άλλα. Έτσι μεταξύ της δωρικής διαλέκτου και των άλλων ελληνικών αρχαίων διαλέκτων των άλλων Φύλων της αρχαίας Ελλάδας, υπήρχαν αισθητές γραμματικές και λεκτικές διαφορές.

Κατά συνέπεια, θεωρούμε ότι με την ονομασία αυτή η αρχαία Θεσπρωτική Πόλη ως Φανοτή, ήτο αδύνατο να ονομάζετο, σύμφωνα με τις αρχαίες πηγές που καταχωρήσαμε ανωτέρω. Παράλληλα, ως δωρική ονομασία όπως στο Φύλο των Δωριέων που  ανήκαν οι Θεσπρωτοί, έπρεπε η Πόλη  να καταλήγει υποχρεωτικά σε φωνήεν άλφα, πράγμα που συμβαίνει και στα κείμενα του Λατίνου Ιστορικού Λίβιου, ο οποίος  είχε στη διάθεσή του και τα στρατιωτικά Αρχεία της Ρωμαϊκής τότε Αυτοκρατορίας.

Επίσης αν η λέξη τονιζόταν στη λήγουσα, δηλαδή Φανοτή (με κατάληξη  –τή-), αυτός ο τύπος, εκτός που δεν έχει τον ήχο, το χρώμα, την προφορά αρχαίας ελληνικής λέξης, ομοιάζει κατά πολύ με κατάληξη που δίνουμε και έχουν οι σημερινές ονομασίες των Κοινοτήτων Πλακωτή κοντά στην Παραμυθιά και Δαφνωτή δίπλα στον ποταμό Άραχθο και άλλες.

Το ανωτέρω θέμα που θίξαμε, δεν πρόκειται για ένα ζήτημα ενός τόνου, απλά στη λήγουσα ή στην προπαραλήγουσα, για ένα άλφα ή για ένα ήτα, αλλά θεωρούμε ότι είναι θέμα μείζονος σημασίας και γοήτρου συνάμα, τόσο για την Αρχαία Ελληνική Γραμματεία, όσο πιο πολύ και για την Αρχαιολογία.

Μα πιο πολύ χρησιμοποιώντας μια ομηρική έκφραση της Οδύσσειας, για την Ιστορία  της «εν πίονι Δήμω Θεσπρωτών» ήτοι για την Ιστορία της καλής Χώρας των Θεσπρωτών.

Εν αναμονή απάντησης δια του τύπου σε οποιαδήποτε εφημερίδα της Ηγουμενίτσας για να έχουμε, δια το κοινόν της Θεσπρωτίας, τις πηγές και τα επιχειρήματα επ’ αυτού του θέματος και από πλευράς της Εφορείας Αρχαιοτήτων Θεσπρωτίας.

                              

Μετά τιμής

Γρηγόρης ΚΑΛΟΓΕΡΟΠΟΥΛΟΣ

Ιστορικός-Συγγραφέας-Δρ. του Πανεπιστημίου της Σορβόννης

Πρόεδρος ΘΟΥΚΥΔΙΔΕΙΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΣΥΒΟΤΩΝ